नाटकाचा पडदा पडलाय पण नाटक सुरू आहे! — भाग २

या ४ अंकी लेखातील पहिला अंक तुम्ही वाचला नसेल तर येथे क्लिक करून नक्की वाचा! – भाग १

मन कासावीस होऊ लागले होते. म्हणून आता कसेबसे नाट्यगृहाच्या खुर्चीतून उठून सवयीप्रमाणे मी विंगेत आलो. आणि पाहतो तर काय ? तिथून रंगमंचावर फक्त एक स्पॉट त्या कलाकाराच्या हृदयाला अधोरेखित करीत होता. सबंध मंचावर नेपथ्य नसूनही त्या हृदयानेच सर्व नाट्यावकाश व्यापून टाकला होता. विंगेत एरवी असणारी धावपळ नव्हती. हीच ती विंग, जिथून वाडा चिरेबंदीच्या नेपथ्याला स्पर्श करून नाटकातील कुटुंबाचा भाग झाल्यासारखे मी वावरलो होतो. हीच ती विंग, जिथे बसून पहिल्यांदाच बॅकस्टेजहून ‘शेवग्याच्या शेंगा’ नाटकाचा काही प्रवेश पाहिले होता. हीच ती विंग, जिथून युगान्तच्या शेवटच्या प्रयोगानंतर वाडा पाहताना मी ढसाढसा अश्रू गाळले होते. हीच ती विंग, जिथे जेष्ठ पार्श्वसंगीतकार अरूण कानविंदे ह्यांच्या मागोमाग आगंतुकासारखा येऊन मी दिगंबर नाईकचं एक नाटक पाहीलं. इथे उभं राहून ‘हॅम्लेट’ नाटकाच्या नेपथ्याची भव्यता याची देही याची डोळा मी पाहिली होती. किती आठवणी आहेत साध्या विंगेच्याही. अर्थात कलाकारासाठी विंग ‘साधी’ मुळीच नसते.

आठवणींमध्ये इतका गुरफटलो की, मंचावरून ते तडफडणारं हृदय कधी दिसेनासं झालं कळलच नाही. मी विंगेच्या आतल्या बाजूने मेकपरूमकडे जायला निघालो. दरवाजा उघडून रंगमंचाच्या मागील बाजूस प्रवेश केला. तर एखाद्या ब्लॅक ॲंड व्हाईट काळात आलोय असा भास झाला आणि अचानकच सगळे रंग ह्या जगातून नाहीसे झाल्यासारखे वाटू लागले. ते हृदय डोळ्यांना आता दिसत नव्हते; पण तरीही त्याची स्पंदने मला जाणवतं होती. त्याला शोधता शोधता उजव्या हाताला कपडेपटाच्या खोलीकडे सहज लक्ष गेले. तर सर्वच्या सर्व पेट्या तशाच उघड्या होत्या. त्यातील कपडे इतरत्र ठेवलेले दिसले. नाटकाचा प्रयोग संपला की, खरंतर कपडे जमा करून त्यांची योग्य पद्धतीने घडी घालून पेट्यांमध्ये ठेवताना मी अनेकदा काही काका-मावशींना पाहीलं होतं. प्रयोग झाला की लोकं कलाकारांना भेटायला गर्दी करतात तेव्हा हीच मंडळी पटापट आपले काम उरकर असतात. प्रयोग संपला रे संपला की लगेच कपडे घेऊन नीटनेटक्या जोड्या करून, त्यांची अलगद घडी घालून त्या पेटीत ते पटापट ठेवले जातात. पण आज असे का झाले ? हे सगळे कपडे असेच अस्ताव्यस्त का पडले आहेत ? आता मात्र न राहुन मी कपडेपटात प्रवेश केला होताच. एकेक कपडा हातात घेत मी त्याचा स्पर्श माझ्या मनात साठवू लागलो. त्या प्रत्येक स्पर्शात मला माझी एकेक आठवण सापडत होती. मला ‘मी रेवती देशपांडे’ नाटकामधील मोहन जोशींची ती शेवटच्या प्रवेशातली हिरवी साडी सापडली, त्यात रेवतीच्या रूपात त्यांनी केलेला प्रवेश असा लख्ख डोळ्यांसमोर उभा राहिला. पेटीबाहेर एका बाजूला एक पाईप दिसला. त्यातून येणारा गंध नाकाने अचूक हेरला होता. तो पाईप हातात घेताच मला ‘अश्रूंची झाली फुले’मधील प्रो. विद्यानंद त्यांच्या विशिष्ट लकबीने हातात पाईप घेतलेले दिसू लागले. दुसरी पेटी बंद होती पण त्यातून एका झग्याचा काही भाग बाहेर लोंबकळत होता. मी त्वरेने ती पेटी उघडली तर त्यातील तो छानसा झगा ‘हॅम्लेट’मधील गर्ट्रूडचा होता. हाच झगा घालून ती अगदी एखाद्या महाराणीला शोभेल अशी वावरायची. त्या पेटीत कोणीतरी एक चष्मा असाच ठेवून गेलं होतं. मला तो चष्मा थोडा वेगळा वाटला. त्याला हातात घेऊन मी त्यातून पाहू लागलो तर ‘कुसुम मनोहर लेले’मधील मनोहर लेले त्याच्या त्या कपटी हास्यासोबत मला त्या फ्रेममधून दिसत होता. मुलाच्या वियोगाने व्याकूळ झालेल्या कुसुमच्या दु:खाचा आक्रोश आठवून मी पटकन तो चष्मा खाली ठेवून दिला. त्या मागच्याच एका टेबलवर आई रेणुकेचा एक मुखवटा ठेवलेला होता. घरात स्थापन केलेल्या ह्याच मुखवट्याने ‘सोयरे सकळ’ नाटकातील क्षीरसागरांच्या वाड्याला देवस्थानाचे महत्त्व मिळवून दिले होते.

ह्या आणि अशा अनेक गोष्टी पाहताना नाटकांच्या ज्या-त्या प्रयोगातील माझ्या पुरत्याच मी जमवलेल्या असंख्य आठवणी डोळ्यांसमोर येत होत्या. मला राहून राहून एक गोष्ट कळेना की, विविध नाटकातील हे सगळं एकाच ठिकाणी का दिसतय ? हा माझा भास आहे की मनाच्या तळाशी झालेला विस्फोट ? की सत्य आणि इच्छा यांतील द्वंद्वाने उभे राहिलेले मृगजळ ? काहीच कळेनासे झाले होते. शरीरातून आत्मा निघून जावा तसे अचानक आयुष्यातून रंग परागंदा झाले होते. आई रेणुकेच्या त्या मुखवट्यासमोर उभा राहून मी एकटक ती जीवघेणी शांतता भंग व्हावी, यासाठी मनोमन प्रार्थना करत होतो. तू आई आहेस, तू आमची जन्मदाती आहेस, तूच आमची रक्षणकर्ती आहेस, त्यामुळे आता तूच ह्या संकटातून रंगभूमीला म्हणजे खरंतर तुझ्याच एका रूपाला मोकळा श्वास घेऊ दे. हीच प्रार्थना त्या शांततेत एकाग्रचित्ताने करत असतानाच काहीतरी खाड्कन पडल्याचा आवाज झाला आणि माझी तंद्री भंगली…

क्रमशः पुढे…

Podcast Episode